Mọi triết học thuyết từ châu Âu, chế độ nô lệ chỉ đổi dạng thức chứ chưa được bãi bỏ. Cũng như, nông nô chuyển sang thợ thuyền Âu châu thế kỷ 19, rồi chuyển sang đầu cổ các dân ngược tiểu. Chế độ quân phân ruộng đất bị xé bỏ, thanh niên không có đất để “ăn thổ, đôn hồ nhân, cố năng ái.” Điều này dẫn đến việc 39 người liều chết trong xe công-te-nơ.

Về nô lệ:
Hoa Kỳ bãi bỏ năm 1808
Anh bãi bỏ năm 1833
Pháp bãi bỏ năm 1845
Bồ Đào Nha bãi bỏ năm 1856

Trong khi đó bên Việt đã bỏ nô lệ từ rất sớm. Cụ nội tôi có nuôi người ở tên Mỹ trong nhà. Các con trai, con gái cụ đều gọi là cô Mỹ, chứ không ai dám gọi là con Mỹ. Nay bố mẹ tôi sinh em gái, cũng đặt tên là Mỹ.

Nhìn vào bảng trên ta thấy việc giải phóng nô lệ chỉ xảy ra vào lúc kỹ thuật đã tiến mạnh, nên phải nói đó là hệ quả của kỹ thuật chứ không do lý thuyết nào hết.

Vì sao nô lệ kéo dài vậy? Đó là bộ ba tổ sư triết học của Tây phương là Socrate, Platon, Aristote đều bảo trợ nô lệ, lại còn cho đó là sự cần thiết. Không có nô lệ thì lấy ai làm việc, mà thiếu người làm việc thì xã hội sụp đổ. Aristote còn bào chữa cho chiến tranh, ông cho đó chỉ là cuộc săn nô lệ, một cách ngang nhiên, ông đồng hoá nô lệ với việc đi săn thú, tức đồng hoá người với vật vậy. Nên nhớ rằng nền triết học Tây Âu chẳng qua chỉ là việc nối dài Platon, Aristote.

Trong khi bên viễn Đông đã bỏ nô lệ từ rất sớm. Bên viễn Đông cũng có nô lệ, nhưng không có nô lệ trọn đời, nô lệ truyền kiếp. Trên hết, triết lý viễn Đông không bảo trợ cho việc có nô lệ. Việt Nam gọi người ăn mày là “ông ăn xin”, “bà ăn xin”, bên Tây gọi là “thằng”. Rõ ràng bên Đông nhân bản hơn bên Tây, nhưng bên Tây quân sự và kinh tế quá huy hoàng làm màn che nên người đời tưởng Tây tốt hết, hơn Đông về mọi phương diện.

Trở lại Việt Nam. Triết học Karl Marx chỉ là một biến tướng của triết học Aristote. Karl Marx quy con người ra kinh tế, cho nên nước nào áp dụng học thuyết Marx đều tính thành công hay thất bại của đời người ra kinh tế. Nô lệ không chỉ trong miếng cơm mà cả đến lời nói, cái nhìn, cảm nghĩ, nghe nghe ngóng. L’homme humaine est l’homme social ( con người xã hội của Karl Marx). Châu Âu sinh ra nô lệ, 39 người chết trong thùng lạnh có phần công sức của châu Âu.

Tự do gắn liền với chế độ quân phân tài sản. Vậy mà quyền tư sản tuyệt đối vẫn được duy trì và hiện nay trở nên tư bản, rồi cộng sản phản động lại lập ra chế độ vô sản, nhưng tựu trung vẫn là tư bản, chỉ thay đổi chủ. Vì thế liên hệ giữa con người với nhau vẫn là liên hệ chủ- nô chứ chưa có liên hệ người với người.

Thảm trạng cho nhân loại ngày nay xảy ra ở cả bên Đông lẫn bên Tây. Bên viễn Đông chỉ là do số phận, còn bên Tây Âu là do bản chất. Jesus ở Trung Đông nói rằng “Ánh sáng phát ra từ phương Đông và lóe sang phương Tây” là có lý do.

Con người phải ý thức ra thiên chức làm người chớ đừng đi làm mọi làm tôi. Con người thực sự cao hơn con người hiện tại, l’homme surpasse infiniment l’homme.