Tôn Phi.

Đạo đức có hai nghĩa:

Nghĩa đầu tiên, nghĩa triết học, đạo đức là linh lực phổ biến. Đạo là một con đường, một hướng đi. Đức là cách vận hành của đạo.

Nghĩa thứ hai, đạo đức là luân lý, đúng sai thiện ác.

Sau 2500 năm, dù không phát bằng cho sinh viên, cũng không lấy thiên đàng/địa ngục ra dọa mà người ta vẫn đến học thầy Khổng một cách vô vị lợi. Ấy là do, mái trường của thầy Khổng có đạo đức, có hoạt lực, hiểu theo nghĩa thứ nhất.

Ví dụ, ta ăn cắp con gà con chó, ấy dân làng gọi ta là thiếu đạo đức, hiểu theo nghĩa thứ hai.

Ethics ( đọc là ê-thích) và Moral ( đọc là mô-ran) cùng chỉ về đạo đức.

Ethics dùng để chỉ đạo đức nghề nghiệp. Moral chỉ về đạo đức luân lý.

Ví dụ: một cô gái Pháp làm nghề biên dịch viên. Cô dịch một bức thư cho một người Việt nhập cư bất hợp pháp. Nghề biên dịch viên có một quy tắc là không được tiết lộ bản dịch. Nếu cô gái Pháp đó đem bức thư đến giao nộp cho cảnh sát Pháp để cảnh sát Pháp đến bắt người Việt thì cô biên dịch viên đã vi phạm đạo đức nghề nghiệp.

Ví dụ 2, một anh kỹ sư IT thiết kế website cho một số cá nhân-tổ chức. Lúc bị mời lên đồn, bị hỏi, anh trả lời là không biết. Đây là hiến chương của nghề IT: tôi tạo ra trang website đó, còn đăng gì và làm gì là việc của khách hàng.

Ví dụ tiếp: ông Ngô Nhật Đăng-nhà báo bảo rằng tôi Tôn Phi đạo văn. Tôi hỏi ông là tôi đạo đoạn nào. Ông bảo tôi đạo sách của Kim Định, thầy tôi. Thưa: thầy Kim Định trong sách Vấn đề quốc học cho phép ai đặt lời hứa nối chí của thầy thì có thể sử dụng văn của thầy. Do đó, nếu tôi-Tôn Phi chép vào đoạn của Kim Định vào bài thì không được tính là đạo văn. Đệ tử của Kim Định ủy nhiệm tôi làm chuyện này chuyện kia do đó tôi có tư cách ủy quyền. Vì vậy, tôi có quyền kiện lại ông Ngô Nhật Đăng về tội vu khống, nhưng tôi sẽ không làm như thế, bởi vì tôi biết rằng ông Ngô Nhật Đăng không biết việc mình làm.

Nhưng, một người khác, nếu chép của Kim Định, ví dụ như Trần Ngọc Thêm chép cả hệ thống của Kim Định thì sẽ bị tố là đạo văn. Bởi hai lý do, thứ nhất, chép cả hệ thống. Thứ hai, chép xong làm bẻ quặt ý nghĩa của văn bản gốc.

Ví dụ thứ tư, một cô phóng viên, đài nào chẳng cần biết, đưa tin về một hội thánh. Đáng lý ra, cô phải phỏng vấn ba bên: bên thuận, bên chống, và bên trung lập. Nếu không, cũng phải làm một cuộc tỉ giảo so sánh. Đằng này cô không làm, kết luận như kiểu đúng rồi. Sau này truy tố, cô sẽ bảo là “Dạ xin lỗi lúc đó em không biết”. Lúc ấy làm được gì cô?

Tất nhiên, không cần hỏi thì cũng biết, cô gái này tốt nghiệp trường báo chí. Tôi đã hỏi khắp, trong trường báo chí Việt Nam, sinh viên không được học hiến chương nghĩa đạo báo chí (Déontologie du journalisme). Vì không được học hiến chương nghĩa đạo báo chí, cho nên khi ra trường làm nhà báo, cô sẽ làm việc theo lối băng đảng, thay vì làm việc theo lối hiến chương. Không chỉ riêng nghề truyền thông, bất kỳ nghề gì cũng vậy. Bên Tây người ta dạy Code ethics nghề nghiệp rất kỹ.

Tôi là người tư vấn cho một số toà soạn, giúp họ hoạt động theo lối hiến chương. Khi đó, toà soạn không thể đuổi việc một phóng viên nào. Nếu có đuổi việc, cắt việc, phải cho phóng viên đó biết lý do, trong một tờ giấy thông báo rõ ràng, có ký tên ở dưới.

Ngày hôm nay, tôi nhận được thư của một chị, làm trong toà soạn báo khác. Chị kể với tôi là có chuyện buồn. Tại sao buồn? Chị nói là bị toà soạn đuổi việc, không lương, mà buồn cười nhất là người ta không cho chị một văn bản thông báo. Tôi nói với chị là đừng buồn, để em giới thiệu chị cho người bạn khác của em, tuy lương thấp nhưng rõ ràng và bình đẳng. Chúng ta chỉ có thể sống với những người theo ethics ( đạo đức nghề nghiệp), chứ không thể sống lâu dài với những người theo moral ( đạo đức luân lý). Bởi, thiện là chi và ác là chi? Cho đến nay vẫn chưa ai định nghĩa rốt ráo. Người biết thì không giảng và người giảng thì không biết. Không biết thì sẽ áp dụng bừa bãi.