Con gái ôm mẹ khóc như mưa sau giờ thi toán lớp 10 trong Sài Gòn. Vì nghèo nên nó mới học dốt, vì học dốt nên nó mới rớt trường Top (trường chuyên, trường công), và phải học trường dân lập đắt đỏ. Vậy, vì nghèo nên dứa học sinh phải ở nhà 1 năm, vì nghèo nên nó phải học trường dân lập, cha mẹ con cái chửi mắng nhau? Đứa lên lớp thì tưởng mình giỏi, đứa không được lên lớp thì tưởng mình dốt. Vô lý hết sức. Đây là chuyện ngược đời so với thế giới tiến bộ.

Ở Mỹ, học sinh da đen học rất “yếu”. Tốt nghiệp cấp 2, các em được đưa đến trường cấp 3 dành cho các em học “yếu”. Trường cấp 3 của các em da đen cũng được miễn phí như trường cấp 3 của các em da trắng. Nghĩa là, một em học sinh học yếu đến mức nào cũng được lên lớp và cũng được học trường công.

Ở Phần Lan, thậm chí còn không có chấm điểm. Học từ lớp 1 đến lớp 12 không có sổ điểm. Nhiều người nghe được sẽ thấy vô lý, không có chấm điểm thì đời nào đứa con nít chịu học? Nhưng chất lượng của Phần Lan vẫn tốt nhất nhì thế giới. Với một triết lý giáo dục đúng đắn, thu nhập quốc dân của Phần Lan càng ngày càng tăng, chính phủ tặng mỗi dân 650 usd một tháng. Các nước các chính phủ có chấm điểm thì bắt dân trả nợ đầm đìa. Chất lượng đào tạo rất dở, tốt nghiệp đại học xong, chúng tôi còn phải sửa cho họ từng dấu câu và từng ngữ pháp.

Chúng tôi có đến dự giờ một lớp trẻ mầm non. Miền Bắc gọi là mẫu gióa nhỡ, miền Nam gọi là lớp chồi. Cô giáo mầm non lớp chồi chiếu máy chiếu để dạy cho học sinh. Thấy tôi, cô giáo xấu hổ. Đứa con nít mầm non ngoan là được rồi, dạy máy chiếu chi để sớm hỏng đôi mắt của nó. Chi phí chiếc máy chiếu lại được tính vào tổng chi phí ngành giáo dục, rồi lại bị điều tra, rồi lại đưa nhau ra tòa, những thứ không cần thiết. Lớn lên chúng lại gặp cấp 3 công lập-dân lập, những em không đỗ quốc lập thì cha mẹ nghèo bắt ở nhà, rồi lại đi phá làng phá xóm. Đó là nói về nam sinh. Còn có những em nữ không đỗ công lập cấp 3, rồi gặp những chuyện hết sức đau lòng, các em có kể cho tôi nghe. Vì vậy mà bên Mỹ, mọi đứa trẻ đều được học cấp 3 quốc lập.

Đến bây giờ, ta mới so sánh mái trường ngày nay (mái trường thầy Aristote dùng thang đo để phân loại con người) so với mái trường thầy Khổng (thích thì đến học, không thích thì thôi), mới thấy được rằng, mái trường thầy Khổng là một thành tựu lớn lao của nhân loại, mà ngày nay đất nước Phần Lan cũng phải bắt chước. So sánh kỹ sư IT của Việt Nam và Phần Lan. Việt Nam mất tiền, ngân hàng đổ cho tin tặc. Phần Lan mất tiền, ngân hàng đền cho khách 100%. Số vụ mất tiền ở ngân hàng Phần Lan vào loại thấp nhất thế giới, chứng tỏ ngành ngân hàng và kỹ sư thông tin của họ vào loại tốt nhất thế giới. Mặc dù, Phần Lan đào tạo từ trung học đến đại học không cần cho điểm, không bắt ai ở lại lớp.

Giáo sư Creel cho triết lý của Khổng Tử là “một hiện tượng có tính cách biến tán huyền ảo” (evanescent phenomenon, C.C 109) nghĩa là không có hệ thống rõ rệt, không có những công thức cứng rắn. Người ta tưởng như gần nắm được, nó lại tan biến đi đâu mất. Nhan Hồi than rằng: “Chiêm chi tại tiền, hốt nhiên tại hậu… 瞻 之 在 前 ， 忽 焉 在 後” (L.N.IX.10), đạo lý của thầy đang thấy đàng trước thoắt chốc lại ở đàng sau. (Kim Định, Cửa Khổng phần VIII chương 4).

Chúng tôi có một niềm hy vọng, rằng năm 2021, Việt Nam sẽ miễn phí giáo dục cho tất cả mọi người.

Ngày 19 tháng 07 năm 2020

tonphi2021@gmail.com