Một bạn đọc ở Hà Nội, đã đọc bài lễ hội xuân thu của anh qua VOAtiengviet, nên có một chút băn khoăn mong mỏi và viết thư về cần giải đáp: “Lễ 5/5 âm lịch thuộc loại hình gì?” (1). (Lại Thế Hiền)

Xin được trả lời bạn đọc như sau:

Có một cách giải thích sau, nghe có vẻ hợp lý: Một nhân sĩ bên Tàu tên là Khuất Nguyên, khi mất nước, tự tử trên núi, không chịu theo triều đại mới. Đời sau nhân ngày mất của ông-con người trung thành ấy- mà đặt ra tết đoan ngọ. Đây là cách giải thích của “người Hà Nội” và cả một số người miền nam không hiểu hết được vấn đề. Cách lý giải trên tuy có vẻ gắng gượng song không thuyết phục.

Về mùa Hạ vào ngày mồng 5 tháng 5 là ngày ánh sáng mặt trời chiếu sáng nhất, là con cháu của Viêm Đế ta ăn Tết Đoan Ngọ.

Ngày này là ngày Tết trùng Ngũ. Ngũ là con số đặc trưng của Việt tộc, là con số trung cung trong ma trận 3×3, một bảng số kỳ khôi mà tổng hàng dọc, hàng ngang, hàng chéo chạy qua trung cung đều bằng nhau.

Lịch nhà Hạ (một triều đại rất Việt) là một loại lịch đặc biệt, nơi ngày 5 tháng 5 là ngày mà mặt trời rất gắt. Nhiều người lớn để ý thấy ngày này, trên tường nhà không có một con tắc kè hay thằn lằn nào. Trong ngũ hành của Việt tộc, hành thổ nằm ở trung tâm, là trung tính, nên gọi là hành vô hành. Biểu thị bằng số 5. Ngày tết đoan ngọ, hay tết trùng ngũ, gọi nhắc con người trở lại với bổn tính nguyên thủy của mình, sao bao nhiêu trầy trật bôn ba. Bổn tính nguyên thủy ở đây không có nghĩa là ăn lông ở lỗ, nhưng trở lại với hồn nhiên đáng có, với chính nghĩa tự nhiên của trời đất. Ông cha ta có câu “Hành hạ chi thời” nghĩa là noi theo lịch nhà Hạ, ngụ ý trở về với cội nguồn, chớ vong thân. Trên con đường trở về có rất nhiều cản trở, đe dọa, u sầu, cô độc,…Vì vậy viễn Đông để dành riêng cho nó một ngày nhằm gợi nhắc và khích lệ tinh thần cho một cuộc khởi công về nguồn về sau. Người thời nay hay gọi lịch nhà Hạ (mà ta đang dùng song song với lịch Tây) là âm lịch. Thực chất đây phải gọi là âm dương lịch mới đúng, vì lịch này tạo ra bằng cách quan chiêm cả mặt trời (dương) lẫn mặt trăng (âm) cho nên có sự tuần hoàn của cả đất trời, vũ trụ và rất chính xác. Đến nỗi, nhà Hạ sai anh em nhà nọ là Hi và Hòa coi quản lịch, đủ biết lịch quý giá trong triết Đông đến dường nào. Tuổi khai sinh báo tin cho con người nghĩ mình đã già đi, nhưng lịch Đông phương khiến con người phải được cân bằng và hài hòa trở lại, cũng như ý nghĩa cái tên của hai anh em Hi-Hòa, làm cho con người trẻ lại.

Mục tiêu của nhân sinh là hạnh phúc, lạc chi, trên hành trình đó có qua những chặng phải thâu lượm kiến thức, đặng ăn làm, gọi là tri chi. Trong một năm, con người bị vong thân, sai sử. Đến ngày Tết nguyên đán, và ngày tết Đoan ngọ, một lần nữa con người trở về với cung ở giữa, gọi là trung cung hoàng cực, để tái cân bằng lại chính mình. Đây là điểm đặc biệt ở văn hóa viễn Đông. Ngô Kinh Hùng (John Woo) ví dương lịch như cây mùa Đông đã trút hết lá với hoa, quả thực văn học Tây Âu tự hào có bi kịch làm sở trường. Còn lịch Đông phương như cây có hoa, có quả, có tứ quí với các ngày hội hè đình đám, gây hứng thú cho cuộc tồn sinh.

Hy vọng bài này mang lại niềm vui cho mọi người.

Hà Tĩnh, ngày 17 tháng 1 năm 2021.

Tôn Phi

tonphi2021@gmail.com

Chú thích:

(1) Bài của cùng tác giả đã đăng trên nhật báo VOA Tiếng Việt làm tiền đề cho thắc mắc của bạn đọc Lại Thế Hiền:

https://www.voatiengviet.com/a/le-hoi-nguoi-viet-xuan-thu/5733362.html